Hiç öyle topraksı, garip bir koku yakaladınız mı ki, sanki başka bir dünyaya adım atmışsınız gibi hissetsin?

Geçen bahar, şehirdeki küçük bir çiftlikte tam böyle bir an yaşadım.

Gümüşi-yeşil, gür bir bitkinin yanına eğilip derin bir nefes aldım. Tanıdık olmayan, hafif baharatlı ve neredeyse efsanevi bir koku vardı. “Bu silphium,” dedi bahçıvan. “Romalılar bayılırdı, neredeyse taparlardı. Nesli tükenmiş sanılırdı.” Şaşırdım. Nasıl olur da bir bitki tam 2.000 yıl kaybolur da şimdi geri döner?

Görünüşe göre eski medeniyetlerin bitkisel hazinelerini yeniden canlandıran sessiz bir hareket var. Mısır’ın tütsü kokan tapınaklarından Roma’nın eczanelerine, Maya’nın baharat yollarına kadar unutulmuş otlar ve baharatlar tekrar gün yüzüne çıkarılıyor. Üstelik sadece lezzetleri için değil; taşıdıkları hikayeler, ritüeller ve şifa güçleri için.

Şimdi gelin, eski Mısır, Roma ve Maya topraklarından gelen üç büyüleyici bitkiye, bugün nasıl yetiştirip tadabileceğimize yakından bakalım.

1. Çemen Otu: Mısır’ın Altın Tohumu

Bir kavanoz çemen tohumu açtığınızda size tanıdık gelecek bir koku alırsınız tatlı, cevizimsi, neredeyse akçaağaç şurubu gibi. Ancak bu küçük altın tohum, antik Mısır’da düşündüğünüzden çok daha fazla anlama sahipti. Sadece yemeklerde değil; ritüellerde, şifada ve günlük yaşamda önemli bir yere sahipti.

Çemen otu, mumyalama törenlerinde, parfümlerde ve tanrılara sunulan adaklarda kullanılırdı. Ayrıca pratik amaçları da vardı. Mısır hekimleri, solunum problemlerinden doğum sonrası iyileşmeye kadar birçok hastalığa reçete ederdi. Tohumlar ıslatılıp çiğnenir, şurup haline getirilir veya yara bakımında macun olarak kullanılırdı.

Şaşırtıcı olan ise, modern bilimin bu bitkiyi yavaş yavaş keşfetmesi. 2022 yılında yayınlanan bir derleme, çemen otunun kan şekeri dengesini desteklediğini, iltihapları azalttığını ve adet sancılarını hafiflettiğini gösteriyor. Demek ki atalarımız boşuna önemsememiş.

Ve evet evde kolayca yetiştirebilirsiniz:

Tohumları ekmeden önce bir gece suda bekletin

Geniş ve sığ bir saksı ya da bahçe yatağı seçin, iyi drene olan toprak kullanın

Tohumları direkt ekin ve üst toprak nemli kalsın; filizler 3-5 gün içinde çıkar

Yaprakları erken, 20-30 gün içinde mikro yeşillik olarak toplayabilir veya 6-8 hafta sonra tohumları alabilirsiniz

Yaprakları ve tohumları yenebilir. Yapraklar hafif acı, ıspanak tadında olup özellikle gözlemelerde harika olur. Tohumlar ise hafifçe kavrulduğunda akçaağaç ve köri karışımı bir aroma verir.

Bu eski baharatı yemeklerinize eklemek sadece tat katmaz, aynı zamanda gizem ve şifa dolu kadim bir kültürle bağ kurmanızı sağlar.

2. Silphium: Roma’nın Kayıp Hazinesi

Silphium, tarihin en gizemli bitkilerinden biridir. Antik Roma ve Yunan’da o kadar değerlidir ki madeni paralarda bile yer almıştır. Romalılar baharat, parfüm ve ilaç olarak kullanmışlardır. Ancak MS 1. yüzyılda aşırı toplama yüzünden nesli tükendiği düşünülür.

Ta ki yakın zamanda Akdeniz bölgesinde bazı botanikçiler, özellikleri neredeyse birebir aynı olan bir bitki bulana kadar. Genetik olarak kesin kanıtlanmamış olsa da, bu bitki benzer kokusu ve yapısıyla dikkat çekiyor.

Silphium’yu bu kadar özel kılan nedir?

Keskin, sarımsaklı bir tadı vardı; yiyeceği baharatlandırır ama bastırmaz

Öksürük, hazımsızlık tedavisinde ve bazı tarihçilere göre doğum kontrolünde kullanıldı

Kalp şeklindeki tohumları Roma sanatında sembol oldu; modern aşk kalbinin kaynağı olabilir

Bugün gerçek silphium yetiştirilemiyor, ama en yakın akrabası Ferula tingitana Akdeniz ikliminde veya serada yetiştirilebilir. Kumlu toprak, tam güneş ve az suyu sever.

Henüz mutfakta kullanıma hazır olmasa da, araştırmacılar güvenli özler ve yemek tarifleri geliştirmek için çalışıyorlar. Yakında baharatlıklarımızda tekrar görebiliriz.

3. Hoja Santa: Maya’nın Hafıza Yaprağı

Antik Maya topraklarının nemli, yemyeşil tepelerinde hoja santa, sadece bir mutfak malzemesi değil; aynı zamanda ilaç, sarma ve ritüel bitkisiydi.

Kalp şeklindeki yaprağı, hafif anason ve sassafras aromasıyla bilinir. Mayalar, tamal sarmak, yemeklere tat vermek ve sindirimi desteklemek için kullanırlardı. Günümüzde geleneksel tariflerde yerini koruyor, ancak anavatanı dışındaki popülaritesi yeni yeni artıyor.

Piper auritum yani hoja santa’nın yetiştirilmesi şaşırtıcı derecede kolay:

Yarı gölge, nemli toprak ve sıcak iklimi sever

Budanmazsa 1,8-2,4 metreye kadar uzar

Yapraklar ihtiyaca göre, genellikle ekimden 3-6 ay sonra toplanabilir

Günümüzde insanlar sadece mutfak için değil, bağırsak sağlığını desteklemesi ve mide rahatsızlıklarını yatıştırması için de yeniden keşfediyor. Bu faydalar yerli halklarca yüzyıllardır biliniyor.

En güzeli ise taze hoja santa yapraklarının alüminyum folyo veya streç film yerine buharda pişirme için kullanılabilmesi. Doğaya zarar vermeyen, kokusuyla büyüleyen ve kadim geleneklere bağlı bir alternatif.

Bu Bitkiler Neden Bugün Önemli?

Bir zamanlar Kleopatra’nın içeceğine tat veren veya Roma pazarlarında satılan bir bitki yetiştirmek, insanı köklerine bağlar. Bunlar sadece botanik merak değil, yaşayan anılar. Yüzyıllar boyunca taşıdıkları kültür, şifa ve lezzetle dolu.

Her şeyin hızlı ve yenilikçi olduğu bir dönemde, bu eski otlar bize yavaşlık, gizem ve derinlik sunar. Kaybettiklerimizi ve daha da önemlisi, geri getirebileceklerimizi sorgulatır.

Bir dahaki sefere yemeğinize fesleğen veya biberiye eklerken durup düşünün. Bu eski otlar sadece tarih değil. Onlar, tat, şifa ve hikayenin iç içe geçtiğinin canlı kanıtı. Bazen onları yeniden keşfetmek için sadece bir saksı toprak ve biraz merak yeterlidir.